Στα δίχτυα των ιστοσελίδων «κοινωνικής δικτύωσης»

Τι είναι το Facebook, το MySpace και οι ομοειδείς ιστοτόποι του Διαδικτύου και τι συνέπειες έχει η συμμετοχή σ' αυτούς

Chat Rooms (εικονικά δωμάτια συνομιλίας). Το κοριτσάκι αριστερά νομίζει ότι συνομιλεί με κάποιον στην ηλικία της και τον ρωτάει τι του αρέσει να κάνει μετά το σχολείο. Εχοντας καταχωρήσει ψεύτικα στοιχεία και ψεύτικη φωτογραφία, της απαντάει ότι είναι 14 χρονών και ότι είναι φανατικός της καλής φυσικής κατάστασης...

Τα τελευταία χρόνια, εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο έχουν αποκτήσει λογαριασμό σε κάποια ιστοσελίδα «κοινωνικής δικτύωσης», δηλαδή σε μια ειδική κατηγορία «μαγαζιών» στο Διαδίκτυο, που προσφέρουν δωρεάν τη δυνατότητα να αναρτήσει κανείς κάποια στοιχεία που θα αποτελέσουν το διαδικτυακό προφίλ του, να δημιουργήσει ομάδες «φίλων» και να συμμετέχει ως «φίλος» σε ομάδες που έχουν δημιουργήσει άλλοι. Το δωρεάν της υπηρεσίας οφείλεται στο επιχειρηματικό μοντέλο αυτής της οικονομικής δραστηριότητας των μονοπωλίων που την προσφέρουν (Google, Murdoch, Microsoft κ.ά.), και το οποίο προς το παρόν στηρίζεται περισσότερο στις διαφημίσεις, αλλά και στο εμπόριο των στοιχείων όσων ανοίγουν «λογαριασμό» στις ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης. «Ψηφιακό χρυσάφι» χαρακτηρίζουν τα προφίλ οι διαφημιστές, γι' αυτό εδώ και χρόνια υπάρχουν εταιρείες ειδικευμένες στην επεξεργασία αυτών των στοιχείων, τα οποία αγοράζουν από τους παρόχους των ιστοσελίδων και πουλάνε στους κάθε λογής ενδιαφερόμενους.

Εικονικοί νεωτερισμοί

Οι ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης τύπου Facebook και MySpace είναι οι πιο διαδεδομένες και φαίνεται να έχουν κυριαρχήσει στον κλάδο αυτό της βιομηχανίας πληροφορικής. Υπάρχουν όμως και χιλιάδες άλλες με πιο εξειδικευμένο χαρακτήρα, σχετιζόμενο με τα ενδιαφέροντα των συμμετεχόντων, ή με την προώθηση των προϊόντων και των υπηρεσιών κάποιας εταιρείας. Ολες ανήκουν σε μια ευρύτερη κατηγορία που περιλαμβάνει τα ιστολόγια (blogs), τις ιστοσελίδες μικροϊστολογίων (π.χ. Twitter), τις ιστοσελίδες διαμοιρασμού φωτογραφιών (π.χ. Flickr) και βίντεο (π.χ. YouTube), τους τρισδιάστατους εικονικούς κόσμους (π.χ. SecondLife), τις ιστοσελίδες «ταιριάσματος» ανθρώπων με κοινά ενδιαφέροντα και επιθυμητά χαρακτηριστικά εμφάνισης, «πορτοφολιού» κτλ.

Εργαζόμενη απολύθηκε στις ΗΠΑ επειδή ανύποπτη δημοσίευσε στην ιστοσελίδα της στο Facebook την «άσεμνη» φωτογραφία θηλασμού του νεογέννητου παιδιού της.

Ολοι αυτοί οι διαδικτυακοί τόποι υποτίθεται ότι προσφέρουν επικοινωνία, νέες φιλίες και επαγγελματικές επαφές, ανταλλαγή γνώσης, ζωντανή (online) υποστήριξη, διασκέδαση. Πλασάρονται ως νεωτερισμός, αξιοποιώντας το γνωστό ιδεολόγημα ότι καθετί που εμφανίζεται ως νέο είναι εξ ορισμού προοδευτικό, θετικό, χρήσιμο, έως και απαραίτητο. Ομως, αν στην πραγματικότητα οδηγούν σε μεγαλύτερη απομόνωση ή αποξένωση στον πραγματικό κόσμο, αν καναλιζάρουν τις κοινωνικές αντιδράσεις σε αποδεκτά ή διαχειρίσιμα από το σύστημα πλαίσια, αν βάζουν εμπόδια στην κοινωνική πάλη, τον αγώνα για την αλλαγή του κόσμου, τότε πρέπει να χαρακτηριστούν, όχι ως το νέο και το προοδευτικό, αλλά ως οπισθοδρόμηση με περιβολή καινοτομίας. Κι εκείνοι που λένε ότι επιδιώκουν την κοινωνική αλλαγή μέσα από δραστηριότητες στους εικονικούς κόσμους, πρέπει να παραδεχτούν ότι πρόκειται για τουλάχιστον αναποτελεσματική αν όχι αποπροσανατολιστική μέθοδο. Αραγε τα μονοπώλια που «προσφέρουν» αυτούς τους εικονικούς κόσμους τους προσφέρουν ως θερμοκήπια κοινωνικής αλλαγής και προόδου;

Σε αναζήτηση ελπίδας και αναπλήρωσης

Αν θεωρήσουμε ακριβή τα στοιχεία που δίνουν οι ίδιες οι εταιρείες ιστοσελίδων κοινωνικής δικτύωσης τότε στο σύνολό τους έχουν εκατοντάδες εκατομμύρια εγγεγραμμένους και ο αριθμός αυτός συνεχίζει να μεγαλώνει γοργά. Οι αιτίες αυτής της μεγάλης διάδοσης, τουλάχιστον στις μεγαλύτερες ηλικίες πρέπει να αναζητηθούν στον τρόπο ζωής που επιβάλλει η καπιταλιστική παραγωγή, στη γενικότερη αίσθηση αποξένωσης και μοναξιάς που δημιουργεί. Οι δύο δουλειές για όσους τις έχουν, η ανασφάλεια της εργασίας και το βαρύ χτύπημα της προσωπικότητας από τη συχνή ή μακρόχρονη ανεργία, η έλλειψη κοινωνικής φροντίδας για το μεγάλωμα των παιδιών και για τους ηλικιωμένους, ο ατομισμός και η καλλιέργεια της απόλυτα προσωπικής ευθύνης για τη χαμηλή ποιότητα ζωής που επιβάλλει το καπιταλιστικό σύστημα στη μεγάλη μάζα των ανθρώπων, δημιουργούν τις προϋποθέσεις για να αναζητηθεί ελπίδα και αναπλήρωση της χαμένης ανθρωπιάς στους εικονικούς κόσμους.

Για τους νέους και τα παιδιά λειτουργεί ένα επιπλέον ισχυρό στοιχείο εξώθησης στη χρήση ιστοσελίδων κοινωνικής δικτύωσης: ο παράγοντας της κοινωνικής πίεσης. Οταν οι περισσότεροι από τους συμμαθητές σου, τους συμφοιτητές σου και γενικότερα την παρέα σου έχουν λογαριασμό στο Facebook, εσύ που δεν έχεις νιώθεις στους απέξω. Ακούς να μιλάνε για πράγματα που έγιναν ή ειπώθηκαν σε έναν κόσμο άγνωστο σε σένα και νιώθεις να απομονώνεσαι. Κι είναι τόσο εύκολο να συμμετέχεις κι εσύ σ' αυτό που είναι του συρμού... Χρειάζεται να έχεις αναπτύξει μεγάλες αντιστάσεις, ισχυρά φίλτρα, ώστε να απορρίψεις κάτι που κάνουν «όλοι» οι άλλοι και τουλάχιστον από πρώτη ματιά φαίνεται ενδιαφέρον, αν όχι και ωφέλιμο.

Σύμφωνα με μελέτες δημογραφικών στοιχείων του Facebook, 50% - 84% των εγγεγραμμένων είναι μεταξύ 14 και 26 ετών. Οι μισοί απ' όσους έχουν ανοίξει λογαριασμό είναι μαθητές του γυμνασίου ή του λυκείου, ενώ σχεδόν οι άλλοι μισοί φοιτούν σε ανώτερα ή ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, ή είναι απόφοιτοι. Από τα στοιχεία δεν μπορεί να βγει συμπέρασμα, αν η απουσία πληθυσμιακών στρωμάτων με χαμηλότερου επιπέδου μόρφωση σχετίζεται με το γενικά μικρότερο ποσοστό πρόσβασης που έχουν αυτά τα στρώματα στο Διαδίκτυο, ή με απόρριψη από μέρους τους της εικονικής κοινωνικής δικτύωσης, πιθανώς σε όφελος της πραγματικής κοινωνικής δικτύωσης. Αδιευκρίνιστοι είναι και οι λόγοι που οι γυναίκες αποτελούν το 55% - 60% των ενταγμένων σε εικονικά κοινωνικά δίκτυα. Εκείνο που φαίνεται καθαρά από τα στοιχεία, είναι ότι και για τα δύο φύλα τα ποσοστά συμμετοχής μειώνονται με την αύξηση της ηλικίας.

Η χαρά των απατεώνων

Οι ιστοσελίδες εικονικής κοινωνικής δικτύωσης περιέχουν παγίδες και κινδύνους. Οπως έχει διαπιστωθεί, παρά τις παραινέσεις για το αντίθετο, η μεγάλη πλειοψηφία όσων συμμετέχουν περιλαμβάνουν στα προφίλ τους προσωπικές πληροφορίες, φωτογραφίες, ενδιαφέροντα, προτιμήσεις, αδυναμίες, ψυχολογική κατάσταση τη δεδομένη στιγμή, χόμπι, ορισμένοι ακόμα και τον αριθμό τηλεφώνου ή τη διεύθυνσή τους. Ο κίνδυνος είναι μεγαλύτερος για τα παιδιά, με δεδομένο ότι δεν υπάρχει καμία διασφάλιση ταυτοποίησης του πραγματικού προσώπου πίσω από ένα διαδικτυακό προφίλ, άρα μπορεί κάλλιστα κάποιος που εμφανίζεται ως δεκαεξάχρονο κορίτσι, να είναι ένας 45χρονος άντρας. Είναι σαν να τυπώνεις ευαίσθητα προσωπικά σου στοιχεία σε τρικ και να τα σκορπάς στους δρόμους των πόλεων και των χωριών όλης της χώρας, αν όχι ολόκληρου του κόσμου. Η χαρά των απατεώνων, αλλά και των υπηρεσιών, που βγαίνουν από τον κόπο να σχηματίσουν το κοινωνικό και πολιτικό προφίλ όποιων βάζουν στο μάτι για πολιτικούς ή άλλους λόγους. Τους το παρέχουν τα ίδια τα θύματα «στο πιάτο» μαζί με τον κύκλο των φίλων και επαφών. Και είναι πολύ εύκολο τα στοιχεία του προφίλ να συνδυαστούν και με άλλα διαθέσιμα στοιχεία για να οδηγήσουν σε ένα υπερπλήρες προφίλ, που θα επιτρέψει «ψάρεμα» για πληροφορίες, εκβιασμό, οικονομική, κοινωνική ή ψυχολογική πίεση. Στην ηπιότερη εκδοχή, τα στοιχεία του προφίλ μπορούν να χρησιμοποιηθούν για παρενόχληση. Η περίπτωση της έφηβης Αμερικανίδας Megan Meier που έπεσε θύμα τέτοιας παρενόχλησης και μάλιστα όχι από επαγγελματία, αλλά από ένα συνομήλικό της, με τελικό αποτέλεσμα να αυτοκτονήσει, δείχνει τη δύναμη που δίνει στον κακοπροαίρετο η γνώση ευαίσθητων προσωπικών στοιχείων.

Καθένας που έχει ιστοσελίδα κοινωνικής δικτύωσης χάνει τον έλεγχο όλων των προσωπικών του στοιχείων που περιλαμβάνονται σ' αυτή. Η εταιρεία πάροχος έχει δικαίωμα χρήσης όλων αυτών των πληροφοριών και διατήρησής τους στο διηνεκές. Αν δημοσιεύσετε μια φωτογραφία στην προσωπική σας ιστοσελίδα και τη δείτε δημοσιευμένη με τρόπο προσβλητικό ή περιπαικτικό σε μια άλλη ιστοσελίδα ή περιοδικό, μη σας κάνει εντύπωση. Σ' αυτά τα δικαιώματα χρήσης από τον πάροχο που περιλαμβάνονται στα «ψιλά γράμματα» της σύμβασης που αποδεχτήκατε, για να «ανοίξετε σελίδα» στηρίζεται και το γενικότερο εμπόριο των προσωπικών πληροφοριών των εγγεγραμμένων.

Προβοκατόρικα προφίλ

Εύκολη και διαδεδομένη είναι η αυθαίρετη και προβοκατόρικη κατασκευή από τρίτους λογαριασμών για γνωστά δημόσια πρόσωπα, όπως συνέβη πρόσφατα στο Facebook με λογαριασμούς στο όνομα της ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ και άλλων στελεχών του Κόμματος. Γνωρίζοντας κάποια στοιχεία που θα κάνουν αληθοφανές το προφίλ και προσθέτοντας ως φίλους ένα δύο άλλα επίσης πλασματικά διαδικτυακά προφίλ γνωστών κομματικών στελεχών, δημιουργείται η εντύπωση ότι πρόκειται για λογαριασμούς που δημιούργησαν οι εμφανιζόμενοι ως κάτοχοί τους. Οι σκοποί προφανείς: προβοκάτσιες με τη μορφή παραπλάνησης, λασπολογίας, ακόμα και παρακίνησης σε ενέργειες στην πραγματική ζωή. Και βέβαια, η καταγραφή όσων αιτούνται εγγραφής ως «φίλων». Δεν είναι μόνο οι ευκολόπιστοι που μπορεί να πέσουν θύματα τέτοιας απάτης. Σε πείραμα που έγινε σε συνέδριο υπευθύνων ασφαλείας πληροφοριακών συστημάτων, πενήντα απ' αυτούς εγγράφηκαν μέσα σε μια μέρα ως φίλοι ενός ψεύτικου λογαριασμού. Πέρα από τη δημιουργία ψεύτικων λογαριασμών, είναι δυνατή η κλοπή γνήσιας διαδικτυακής ταυτότητας από κακοπροαίρετους χάκερς και η χρήση της για διάπραξη παρενοχλήσεων ακόμη και εγκλημάτων.

Μπούμερανγκ

Πολλές είναι τα τελευταία χρόνια οι περιπτώσεις αποκάλυψης ότι τα εικονικά κοινωνικά δίκτυα λειτούργησαν ως παγίδα για τα μέλη τους, στην επαγγελματική τους ζωή. Ανθρωποι απολύθηκαν, επειδή ο εργοδότης τους διαπίστωσε ότι στη σελίδα τους στοFacebook έγραφαν κάτι «μη πολιτικώς ορθό», ή εξέφραζαν απόψεις αντίθετες με τα συμφέροντα της εταιρείας. Ερευνα στις ΗΠΑ έδειξε ότι το ένα τρίτο των εργοδοτών παραδέχεται πως έχει απορρίψει αιτήσεις για πρόσληψη με βάση τα στοιχεία για τον υποψήφιο που αλίευσε από το Διαδίκτυο και ιδιαίτερα από τις σελίδες κοινωνικής δικτύωσης. Σε ακραία περίπτωση γυναίκα δεν προσλήφθηκε επειδή θεωρήθηκε προκλητική η φωτογραφία θηλασμού του παιδιού της που είχε βάλει στην ιστοσελίδα της, θέλοντας να προάγει το θηλασμό. Πολλές μεγάλες εταιρείες έχουν υπαλλήλους στο τμήμα προσωπικού που σαρώνουν το Διαδίκτυο για πληροφορίες σχετικά με νυν και υποψήφιους υπαλλήλους. Υπάρχουν και ειδικές εταιρείες που ασχολούνται με αυτή τη δουλειά για λογαριασμό άλλων. Το πάτημα του κουμπιού αποστολής προσωπικών δεδομένων στο Διαδίκτυο μπορεί να έχει σοβαρές συνέπειες.

Η βέβαιη απώλεια

Οι νέοι που έχουν λογαριασμούς σε ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης, σύμφωνα με έρευνες ασχολούνται κατά μέσο όρο περισσότερες ώρες με την παρακολούθηση και ενημέρωσή τους, απ' ό,τι με την παρακολούθηση τηλεόρασης. Στον προϋπάρχοντα παράγοντα ανώφελης και συχνά άσκοπης σπατάλης χρόνου που αφαιρεί ώρες από τα παιδιά για παιχνίδι, κοινωνική αλληλεπίδραση, συζήτηση με συνομηλίκους και μεγαλύτερους, σχολική μελέτη και διάβασμα εξωσχολικών βιβλίων, προβληματισμό, αναζήτηση, περιπέτεια, ισόρροπη ανάπτυξη της προσωπικότητας, προστέθηκε κι ένας νέος. Αυξάνονται οι περιπτώσεις παιδιών και νέων που εμφανίζουν παθολογική εξάρτηση από τη χρήση υπολογιστών.

Το πρόβλημα δεν αφορά μόνο τη νεολαία, ούτε μόνο τις ακραίες περιπτώσεις. Η ενημέρωση του προσωπικού προφίλ στους τρεις ιστοτόπους κοινωνικής δικτύωσης που έχει κατά μέσον όρο ο κάθε χρήστης τέτοιων υπηρεσιών, η διαχείριση του κύκλου «φίλων», η παρακολούθηση των μηνυμάτων και σχετικών δραστηριοτήτων τους είναι ιδιαίτερα χρονοβόρα υπόθεση. Περιορίζει σημαντικά το διαθέσιμο χρόνο για πραγματική κοινωνική επαφή. Αποτελεί μέρος του γενικότερου ζητήματος καλής χρήσης και αξιοποίησης του Διαδικτύου και των ηλεκτρονικών υπολογιστών γενικότερα, έτσι, που να αποτελούν χρήσιμα εργαλεία που επεκτείνουν τις ανθρώπινες δυνατότητες και όχι «μαύρες τρύπες», όπου πετάμε κομμάτι κομμάτι τη ζωή μας. Ακόμα κι αν κάποιος καταφέρει να αποφύγει όλες τις άλλες παγίδες και τους κινδύνους των ιστοσελίδων κοινωνικής δικτύωσης, την αφιέρωση πολύτιμου χρόνου δεν μπορεί να την αποφύγει.

Παράλληλα με τον πραγματικό κόσμο, τον πιο ενδιαφέροντα και σημαντικό απ' όλους, υπάρχουν σήμερα πολλοί εικονικοί κόσμοι, μεγαλύτεροι τάχα, αλλά στην πραγματικότητα μικρόκοσμοι, με ύπαρξη δανεική και ελεγχόμενη, με περιεχόμενο που περιορίζει αντί να διευρύνει τους ορίζοντες, με χαρακτήρα που αυξάνει την αίσθηση «ξένος μέσα στο πλήθος». Κανείς δεν πρέπει να τους αγνοεί. Επηρεάζουν ήδη εκατομμύρια. Χρειάζεται ενημέρωση των παιδιών αλλά και των μεγαλύτερων, γονιών και μη. Γνώση των κινδύνων και των συνεπειών και σωστή αξιολόγηση των «ωφελημάτων». Γνώση που θα οδηγήσει στην ενημερωμένη επιλογή και πιθανότατα στην απόρριψη, κόντρα στο ρεύμα.